Tóm tắt sách Đúng Việc

Đúng Việc
Tác giả: Giản Tư Trung

Tóm tắt nội dung chính của sách:
Nếu bạn đang hoang mang trong con đường định hình bản thân, lựa chọn những con đường mới và tìm ra ý nghĩa của cuộc đời này, thì Đúng Việc là một lựa chọn không tồi.

PHẦN I: LÀM NGƯỜI

1. Thế Nào Là Con Người? Làm Người Là…Làm Gì?

Điều giúp cho con người trở nên khác biệt chính là lẽ sống – là thứ mà anh ta muốn hướng tới, là thứ mà thiếu nó thì anh ta chỉ là một sinh vật vô hồn trong hình hài của giống người. Như Aristotle từng nói:”Con người là một con vật có mục đích sống. Cuộc đời anh ta chỉ có ý nghĩa khi luôn hướng tới và nỗ lực cho mục đích sống của mình.

Có một “lẽ” khác mà chỉ con người mới hiểu và mới chiến đấu vì nó, đó là “lẽ phải”. Với con người đúng nghĩa, trên đời này không có gì là “trên hết”, ngoại trừ lương tri và phẩm giá của mình. Nói cách khác, với con người thực sự, thế giới vĩ đại nhất chính là “con người bên trong” của họ và họ sẽ luôn hành động theo “tiếng gọi lương tri từ bên trong” của mình.

Con người tự do/ tự trị

Con người tự do / tự trị là con người sở hữu hai thứ: (1) Tự trọng và (2) Tôn trọng.

“Tự trọng’ nghĩa là biết coi trọng phẩm giá / đạo đức của mình. Điều đáng sợ nhất đối với một người tự trọng là sự giày vò bản thân khi làm những chuyện đi ngược lại lương tri của chính mình, phản bội lại lẽ sống, giá trị sống, nguyên tắc sống mà mình theo đuổi. Nói cách khác, đối với người có tự trọng, có đạo đức, “tòa án lương tâm” còn đáng sợ hơn cả “tòa án nhà nước” hay “tòa án dư luận

Người tự trọng thường đối diện với lương tri và phẩm giá của bản thân, đối diện với “con người bên trong” của mình để hành động hơn là đối diện với sự răn đe của luật pháp hay sự phán xét của dư luận bên ngoài. Do đó, họ sẽ khó có thể làm việc xấu, việc sai, ngay cả khi việc xấu, việc sai đó rất có lợi cho mình và nếu có làm thì cũng không sao cả, vì việc xấu, việc sai đó đã trở nên phổ biến và bình thường với mọi người.

Ví dụ “Tôi từ chổi nhận phong bì vì tôi cảm thấy khó chấp nhận được điều đó, dù rằng tôi đang rất cần tiền và nếu tôi có nhận phong bì thì cũng không sao, vì ở đây ai cũng nhận phong bì cả“. Người tự trọng làm vậy vì phẩm giá của họ và vì lương tâm chức nghiệp của họ, chứ không vì tác động từ bên ngoài như dư luận hay luật pháp hay tiếng tăm. Nếu không được sống đúng với con người của mình, họ sẽ xin nghỉ việc và tìm một nơi khác, chứ không chấp nhận sự thỏa hiệp đến mức phản bội chính mình để rồi mình không còn là mình nữa.

Người tự trọng có hạnh phúc, có tự hào khi được sự ghi nhân, mến trọng hay ngưỡng mộ của người khác dành cho mình không? Câu trả lời đương nhiên là “Có”. Nhưng đó chưa phải là hạnh phúc lớn nhất. Niềm hạnh phúc lớn nhất với họ là niềm tự hào sâu kín và riêng tư từ bên trong con người của họ về những việc mà họ làm, về những điều mà họ theo đuổi.

Nói cách khác, người tự trọng/ tự trị thường không muốn làm điều xẩu, ngay cả khi không ai có thể biết việc họ làm; Họ sẵn lòng làm điều tốt ngay cả khi không có ai biết đến; Họ sẵn lòng làm điều đúng mà không hề để ỷ đến chuyện có ai ghi nhân việc mình làm hay không. Nếu tình cờ có ai biết và ghi nhân thì cũng vui, nhưng nếu không thì cũng không sao cả, vì phần thưởng lớn nhất của họ là “được sống đúng với con người mình”, tất nhiên đó là con người phẩm giá, con người lương tri mà mình đã chọn.

Tỷ phú Warren Buffet có một nguyên tắc: không cho phép dùng tên ông để đặt cho bất kỳ một công trình nào do ông hiến tặng tiền bạc để xây dựng. Năm 2014, ông bị rớt một bâc trong danh sách những người giàu nhất thế giới sau khi đóng góp 2,8 tỷ USD cho quỹ Bill & Merlinda Gates, nhưng có lẽ ngôi vị “người giàu nhất hành tinh” đó có lẽ cũng không phải là chuyện khiến ông bân tâm cho lắm. Bởi điều ông quan tâm hơn chắc hẳn là suy nghĩ xem là nên dùng số tiền từ thiện của mình vào việc gì cho hữu ích nhất, và đặc biệt hơn là, một mạnh thường quân đích thực làm từ thiện chắc hẳn không phải vì hành động đó sẽ được ca ngợi hay được người ta mang ơn, mà vì niềm hạnh phúc lớn lao khi được san sẻ bớt nỗi bất hạnh của đồng loại hay thúc đẩy sự phát triển của con người.

Ngược với con người tự do, tự trị là con người nô lệ, bị trị/ ngoại trị (nô lệ, bị trị/ ngoại trị bởi người khác, bởi tiền bạc, bởi quyền lực, bởi danh vọng…).

Khi được dẫn dắt bởi “con người bên trong” (lương tri, lương tâm, đạo đức, phẩm giá, phẩm hạnh, giá trji, nhân cách, lẽ sống, lẽ phải.), ta sẽ trở nên hướng thiện và hướng thượng hơn, và đặc biệt là mọi hành vi của ta sẽ không bị phụ thuộc bởi ngoại cảnh. Nói cách khác, ta có khả năng “tự trị”/ “nội trị” bởi lương tri và phẩm giá bên trong con người mình, hơn là “bị trị”/ “ngoại trị” bởi ai đó, hay bởi tiền tài, địa vị, danh vọng hay bởi cái gì khác bên ngoài con người mình.

Ranh giới của tự do

Tuy nhiên, hành động của con người tự do thì không chỉ dựa trên sự “tự trọng” đối với chính mình, mà còn cần có cả sự “tôn trọng” đối với người khác.

Có nghĩa là, một người được tự do hoàn toàn đối với mọi thứ liên quan đến anh ta, nhưng anh ta sẽ phải giao nộp một phần sự tự do của cá nhân mình nếu như sự tự do đó làm phương hại đến người khác. Chẳng hạn, hút thuốc là quyền của mỗi người, nhưng anh ta không được phép hút thuốc ở những nơi công cộng bởi nó sẽ làm ảnh hưởng đen sức khỏe của những người xung quanh.

Và đồng thời, cũng không ai có quyền hạn chế tự do của người khác với lỷ do là nó sẽ giúp cho người đó trở nên hạnh phúc hơn. Quay trở lại ví dụ trên, chúng ta chỉ có thể cấm một người hút thuốc lá khi nó làm phương hại đen sức khỏe người xung quanh, chứ không có quyền bắt anh ta không được hút thuốc với lý do điều đó sẽ làm anh ta khỏe hơn.

Chân thẳng và chân ga

Nếu ví von cuộc đời như một cỗ xe thì lẽ sống, lẽ phải, giá trị sống, nguyên tắc sống, lương tri, lương tâm, phẩm giá,.. .(tức “con người bên trong” của mình, là sự “tự trọng” và “tôn trọng” nói trên của mình) sẽ vừa là “chân ga“, vừa là “chân thắng” của chiếc xe đó.

Chính cái “chân ga” này sẽ giúp cho “chiếc xe cuộc đời” có thể vượt qua bao đèo cao, là động lực không bao giờ cạn giúp ta được mục đích mà mình theo đuổi. Không chỉ vậy, nó còn thúc đẩy ta phải hành động, phải làm những việc mà ta không muốn làm. Chẳng hạn như khi chứng kien một cô gái đi xe Honda SH gặp nạn (trong vụ bị bọn cướp chặt tay để cướp xe ở cầu Phú Mỹ, Sài Gòn) thì hẳn là anh xe ôm cũng muốn chạy thât nhanh để tránh rước họa vào thân, nhưng “con người bên trong” của anh trỗi dậy và buộc anh phải quay xe lại và tri hô lên để mọi người cùng cứu cô gái và sau đó cứu được.

Cũng chính cái “chân thắng” này là lực cản giúp ta ngăn chặn được những hướng đi lầm lạc. Không chỉ vây, nó còn ngăn chặn ta, không cho ta làm những việc mà ta rất muốn làm. Chẳng hạn, khi vào nhà của người thân, ta thấy rất nhiều tiền để lung tung khắp nơi, mà người thân thì lại ở trên lầu. Lúc đó ta lại đang rất kẹt tiền, nếu có lấy một xấp bỏ vào túi thì cũng khá dễ dàng và cũng không ai biết. Nhưng ta không lấy, vì con người bên trong của ta đã ngăn ta lại.

Khi “mình” (phẩm giá bên trong) chiến thắng được “ta” (bản năng sẵn có) một cách ngoạn mục trong những hoàn cảnh “ngặt nghèo” như vây, thì “ta” sẽ rất tự hào về mình, còn ngược lại thì “chỉnh ta” sẽ khinh bỉ “chính mình”.

2. Để Làm Được “Người”, Cần Có Những Năng Lực Nào?

Có hai loại năng lực tạm gọi tên là “năng lực khai phóng” và “năng lực khai tâm“:

Trước hết là năng lực khai phóng (khai minh và giải phóng) bản thân. Vậy “khai minh” là gì? Hiểu một cách nôm na, “minh” là sáng và “khai” là mở, nên “khai minh” có nghĩa là mở toang con người tâm tối, vô minh, giáo điều, ấu trĩ của mình ra để đưa ánh sáng của chân lý, sự thât và tự do vào. Như vây, con người cần phải thoát khỏi tình trạng “không trưởng thành” do chính mình tự gây ra cho bản thân, bắt đầu bằng việc tư duy lại, nhân thức lại những quan niệm của bản thân về những vấn đề quan trọng nhất trong đời.

Còn khai tâm, nói đơn giản, đó chính là ta có một trai tim “có hồn”, một trái tim biết rung lên trước cái hay cái đẹp (nhất là cái đẹp vô hình, cái đẹp không nhìn thấy, không sờ thấy mà chỉ có thể cảm thấy), biết thổn thức trước nỗi đau, biết phẫn nộ trước cái sai, cái xấu và cái ác.

Khai phóng: Có một cái đầu sáng

Ví dụ có hai gia đình nọ có hai câu con trai ngang tuổi nhau và học cùng lớp, cả hai gia đình này đều rất giàu có. Câu con trai của gia đình A mỗi khi ra đường, nếu đi xe hơi thì ít ra phải là Lexus, nếu đi xe máy thì tệ lắm phải là SH, và mỗi lần sinh nhât thì tệ lắm cũng phải ở một khách sạn 5 sao nào đó.. .Có như vây thì câu cảm thấy xứng tầm, xứng đáng với “đẳng cấp” của mình, và câu ấy rất tự hào, hạnh phúc về cái đẳng cấp này. Tuy nhiên, câu con trai của gia đình B thì lại sống khá giản dị và hòa đồng, câu hầu như không bân tâm đến chuyện đi xe gì hay tổ chức sinh nhât ở đâu.

Điều gì làm nên sự khác biệt trong cách hành xử của hai câu con trai nhà giàu nói trên? Đó chính là sự khác biệt trong quan niệm về điều gì làm nên giá trị con người, điều gì là đáng để tự hào của hai câu bé và của hai gia đình mà các câu bé đang sống.

Những quan niệm nền tảng này thường là lời đáp cho những câu hỏi: Thế nào là con người? Thế nào là công dân? Thế nào là “đúng việc” trong công việc, nghề nghiệp hay sự nghiệp của mình? Hay các câu hỏi bổ sung như: Thế nào là thành công? Thế nào là hạnh phúc? Sổng để làm gì? Ý nghĩa cuộc đời tôi nằm ở đâu? Điều gì thật sự đáng tự hào?…

Do đó, cái mà chúng ta cần quan tâm không phải là thay đổi ước muổn của con người mà là khai thông quan niệm của họ/ của mình. Nếu ta có những quan niệm đúng đắn (gần với chân lý và tự do) về những vấn đề hệ trọng trong đời, và cả đời này sẽ sống đúng với những quan niệm đó thì ta sẽ có được cuộc đời mong muốn, còn nếu ta mang trong mình những quan niệm sai lầm, lệch lạc, thì hâu quả sẽ ra sao, cuộc đời sẽ ra sao?

Nói cách khác, không phải thay đổi ước muốn (“tôi không nên ước muổn có nhiều của cải nữa”) mà thay đổi quan niệm/ tâm niệm (“điều gì khiến tôi thực sự tự do và hạnh phúc”) mới là thứ thực sự thay đổi gốc rễ số phân một con người.

Chẳng hạn như với câu bé thích xài sang trong câu chuyện trên, mọi nỗ lực thay đổi ước muốn của câu như “con mặc áo này đi, sao phải mặc áo hiệu đó”, “sao con xài xa xỉ quá vây, tiết kiệm bớt đi” sẽ là vô vọng. Nhưng nếu câu hiểu được: The nào là con người? Thế nào là tự do, tự trị? Thế nào là thành công? Thế nào là hạnh phúc? Sống để làm gì? Ý nghĩa của cuộc đời mình nằm ở đâu?… thì tự câu sẽ “cải biến” mình và biết lựa chọn điều gì cho đúng.

Với cái đầu khai minh, khai phóng (cái đầu “sáng”), con người sẽ có khả năng minh định được ai là ai, cái gì là cái gì, mình là ai:

Minh định (“minh” là “sáng” và “định” là “phân”) có nghĩa là có khả năng phân biệt một cách sáng suốt được “ai là ai”. Chẳng hạn, nếu nhìn vào giới có học thì sẽ minh định được ai là trí thức, ai là trí ngủ, ai là trí dỏm, ai là trí gian; nhìn vào giới làm ăn thì sẽ minh định được ai là doanh nhân, ai là trọc phú, ai là con buôn; nhìn vào giới ca hát thì minh định được ai là nghệ sĩ và ai là thợ hát…

Minh định được “cái gì là cái gì”: đâu là phải – trái, đúng – sai, chân – giả, thiện – ác, chính – tà, tốt – xấu, hay – dở, nên – không nên, đáng trọng – đáng khinh.

Minh định được “mình là ai” còn là điều khó khăn hơn nữa. Vĩ trong tất cả các ngộ nhận của con người thĩ ngộ nhận về bản thân mĩnh là đáng sợ nhất. Ngộ nhân về sự hiểu biết của mình, ngộ nhân về tài năng của mình, ngộ nhân về văn hóa của mình, ngộ nhân về đóng góp của mình, ngộ nhân về uy tín và phẩm giá của mình.

Khai tâm: Có một trái tim nóng!

Năng lực làm người, ngoài cái đầu “khai phóng”, còn cần một trái tim “cớ hồn”, một trái tim biết rung trước cái đẹp (đặc biệt là cái đẹp vô hình, cái đẹp không nhìn thấy và không sờ thấy), một trái tim biết thổn thức trước nỗi đau, một trái tim biết phẫn nộ trước cái sai, cái xấu và cái ác, một trái tim tràn đầy tình thương yêu và lòng trắc ẩn.

Có lẽ chưa bao giờ mà sự vô cảm lại tràn lan còn sự rung cảm lại trở thành một thứ “dị thường” đến thế trong xã hội hiện nay. Albert Einstein từng nói: “Thế giới trở nên nguy hiểm không phải bởi những kẻ gây ra tội ác, mà là vĩ những người chỉ đứng nhĩn mà không làm gĩ cả Vì vây, nếu con người chỉ sống vô hại (không làm gì xấu cho ai là được!) thì có khi vẫn chưa thực sự là “vô hại”, bởi điều đó rất gần với “vô hồn”, “vô tâm” và “vô cảm”, và thâm chỉ cả “vô minh” nữa.

3. Làm Thế Nào Để Có Được “Năng Lực Làm Người”?

Rất nhiều nhà tư tưởng đã đồng tình rằng, biết tự vấn và hoài nghi không ngừng nghỉ về sự hiểu biết của mình có thể giúp con người khai phóng bản thân. Bởi vì nếu không liên tục “phản tỉnh chính mình” thì nhiều người trong chúng ta – kể cả những nười được cho là có tri thức hay có ảnh hưởng nhất định trong xã hội – cũng sẽ dễ dàng trở thành người ấu trĩ trong một số vấn đề.

Như Einstein từng nói: “Có hai thứ được coi là vô tận: Vũ trụ và sự ngu dot của con người”. Và ông còn nói thêm rằng :” Về phần vũ trụ thì tôi không chắc lắm Chính vì vây, việc giữ cho mình một tâm thế luôn hoài nghi về sự hiểu biết của bản thân, luôn phản tư và phản tỉnh chính mình sẽ giúp chúng ta không bị lún sâu vào cái dốt mênh mông ấy.

Con người tự do/ tự trị sẽ hành động theo “tiếng gọi bên trong” của mình, họ sẽ không hành xử theo kiểu bầy đàn (mọi người sao thì mình vây), họ sẽ không hành động theo kiểu khuôn mẫu (hồi trước sao thì bây giờ vây), họ cũng sẽ không hành xử theo kiểu luôn khác (tôi phải luôn khác biệt với mọi người).

Mỗi người chỉ có một cuộc đời, do đó phải biết rõ là ta sẽ dùng đời mình vào việc gì và việc đó có đáng để dùng không. Cho dù không thể tạo ra ngay những thay đổi lớn, nhưng nếu có thể học tâp mẹ Teresa: “Nếu không làm được việc lớn thì sẽ làm việc nhỏ với tình yêu lớn, làm những việc tầm thường với tấm lòng phi thường’’ thì ai cũng có thể tạo ra những bước tiến nhất định cho bản thân và xã hội.

Đôi khi nhìn vào xã hội rộng lớn, chúng ta có cảm giác tuyệt vọng. Có quá nhiều vấn đề, làm sao giải quyết được hết? Làm sao có thể giúp tất cả những người đói nghèo trên thế giới? Làm sao để xã hội không còn những điều bất công? Làm sao sao để giải quyết được sự hủ bại về văn hóa của cả xã hội?.. .Câu hỏi nào cũng quá lớn mà chúng ta thì nhỏ bé. Nhưng hãy nhớ đến câu nói của câu bé trong câu chuyện Những con sao biển: “Nhưng cháu có thể cứu được con này mà!”.

Hành động nào cũng có giá trị của riêng nó. Và nhiều hành động nhỏ sẽ làm nên hành động lớn. Một con én thì không làm nên mùa xuân, nhưng lại có thể báo hiệu mùa xuân đến. Khi có nhiều con én như thế, đó là lúc mùa xuân đang đến thât gần.

Như Giáo sư Cao Huy Thuần từng chia sẻ: ”Việc của én là đưa thoi, còn mùa xuân có đến hay không, én không đặt vấn đề”. Đối với một con người tự do và tự trị thì họ luôn hành động theo lương tri và phẩm giá của họ, họ cảm thấy nên làm, cần làm và phải làm thì họ sẽ làm thôi.

4. “Ta Là Sản Phẩm Của Chính Mình”

Mô hình “Ta là sản phẩm của chính mình” gồm 5 phần sau:

(i) Khai phóng bản thân

“Khai phóng” là “khai minh và giải phóng bản thân để trở thành một con người tự do”: giải phóng bản thân khỏi những yếu tố nô lệ/ bị trị/ ngoại trị (bởi tiền bạc, quyền lực, danh vọng, sự sợ hãi…) và bắt đầu trở thành con người tự do/ tự trị/ nội trị.

Hành trình khai minh thường bắt đầu bằng sự ý thức rằng mình luôn có thể đã, đang hay sẽ mắc phải căn bệnh “ấu trĩ’ với rất nhiều “điểm mù” về bản thân, người khác và về mọi thứ, cũng như rèn luyện thói quen phản tỉnh (tự xét lại những tư tưởng và hành vi của mình, tự tra vấn bản thân để hiểu đúng về mình).

Đối với con người tự do/ tự trị thì có lẽ không có cảm giác nào đớn đau hơn là mình (con người lương tri bên trong) cảm thấy ta (hành vi thực tế bên ngoài) đáng bị khinh bỉ, bị coi thường; và trên đời này cũng khó có hạnh phúc nào lớn hơn là khi mình được tự hào về ta, hạnh phúc vì “trong” và “ngoài” hòa quyện.

(ii) Tìm ra chính mình

Khi đã khai phóng được bản thân, con người sẽ tìm ra chính mình ở hai khía cạnh quan trọng: con người văn hóa và con người chuyên môn của mình.

Ở khía cạnh con người văn hóa, đó là việc tìm ra được đâu là lương tri và phẩm giá của mình, đâu là lẽ sống và giá trị sống của mình; đâu là những giá trị làm nên chính mình, là những thứ mà vì nó hay để bảo vệ nó, mình sẵn lòng hi sinh mọi thứ khác.

Ở khía cạnh con người chuyên môn (hay con người công việc/ sự nghiệp/ nghề nghiệp), đó là việc tìm ra mình thực sự thích cái gì, mình giỏi cái gì và giỏi đến mức độ nào để đặt mình vào một công việc phù hợp nhất với “cái chất” con người mình.

Có không ít người cho đến cuối đời vẫn con loay hoay không biết nên dùng cuộc đời của mình vào việc gì, hay vẫn thấy có cái gì đó “thiêu thiếu” trong việc mình làm mà không biết là thiếu cái gì.

Lý do là vì chúng ta đang làm ngược. Lẽ ra, cái ta phải chọn trước hết là chọn lẽ sống, giá trị sống của mình (tức là chọn cuộc đời để sống, mình phải biết rõ là mình muốn trở thành một con người như thế nào và sống một cuộc đời ra sao); và khi ta đã biết mình sống để làm gì và muốn dùng cuộc đời của mình cho mục đích gì rồi, ta mới chọn công việc, nghề nghiệp, sự nghiệp phù hợp với cuộc đời đó. Đằng này, ta lại nỗ lực đi “chọn nghề” trong khi vẫn còn hết sức mù mờ về “chọn đời”, “chọn người”, để rồi khi nhân ra rằng ta không tìm thấy con người mình trong cái nghề đó thì bắt đầu mất phương hướng và chán nản.

Hãy thử tưởng tượng bạn đang làm việc cho một công ty. Bạn xứng đáng với mức lương 10 triệu, nhưng công ty của bạn chỉ trả cho bạn mức lương 5 triệu. Trong tình huống đó, nếu không thích thì bạn sẽ không nhận làm và như vậy không có gì phải bàn tiếp. Nhưng nếu bạn vẫn nhận làm thì bạn sẽ làm việc theo kiểu …. mấy triệu?
Đáp án A: kiểu 5 triệu
Đáp án B: kiểu 10 triệu
Đáp án C: kiểu 15 triệu
Đáp án D: kiểu 2,5 triệu

Nếu bạn chọn đáp án A – làm theo kiểu 5 triệu – thì bạn được gì và mất gì? Nếu làm theo kiểu này bạn không mất tiền, vì họ trả 5 triệu thì bạn làm theo kiểu 5 triệu, như vây là “fair”. Tuy nhiên, khi làm theo kiểu 5 triệu thì có thể không mất tiền, nhưng lại “mất mình” (mất uy tín và phẩm giá của mình). Ta vẫn thường nói với nhau rằng, mình làm ra tiền, chứ không để tiền làm ra mình. Nhưng khi người ta trả mình 10 triệu thì mình làm theo kiểu 10 triệu, khi người ta trả mình 5 triệu thì mình làm theo kiểu 5 triệu. Vậy thì mình làm ra tiền hay tiền làm ra mình đây?

Còn nếu bạn chọn đáp án B – làm theo kiểu 10 triệu thì được gì và mất gì? Neu làm theo kiểu này thì bạn sẽ mất tiền, vì họ trả 5 triệu mà bạn lại làm tới 10 triệu, như vây là thiệt mất 5 triệu. Tuy nhiên, khi làm theo kiểu 10 triệu này thì có thể bị mất tiền, nhưng lại không “mất mình”.

Người khôn ngoan sẽ làm theo kiểu 10 triệu. Nhưng thật khó tin là có cả những người dù khả năng của họ là 10 triệu, được trả 5 triệu, nhưng khi đi làm họ không làm theo kiểu 5 triệu, cũng không làm theo kiểu 10 triệu, mà sẽ làm theo kiểu 15 triệu. Vì sao vây? Vì họ hiểu rằng, “Cách tốt nhất để biết mình là ai, đó là hãy quên mình đi khi làm điều gì đó hay khi phục vụ người khác’ (Mahatma Gandhi)

Với những người này, họ hiểu rằng, khi làm theo kiểu 10 triệu thì chỉ bị mất tiền chứ không bị “mất mình”, nhưng lại bị mất một thứ cũng hệ trọng không kém, đó là mất đi cơ hội để biết mình là ai. Họ xem sự quên mình trong công việc là “cách tốt nhất để biết mình là ai”. Tuy “mất tiền” nhưng có khi lại “được mình” (tìm ra chính mình), điều này là vô giá, nhất là với những người trẻ.

Chưa hết, cũng có một loại nữa, được trả 5 triệu nhưng làm theo kiểu 2,5 triệu, nhưng lúc nào cũng “biểu diễn” cho cấp trên và mọi người thấy là họ đang làm theo kiểu 15 triệu.

Nói ngắn gọn, làm theo kiểu 15 triệu là “đam mê” hoặc “dấn thân”, làm theo kiểu 10 triệu là “trách nhiệm”, còn làm theo kiểu 5 triệu hay 2,5 triệu là “đối phó”. Và một trong những biểu hiện rõ nhất cho sự đam mê hay dấn thân đó là, mình sẵn sàng dốc lòng để làm những điều mà ngay cả khi không được trả tiền để làm điều đó.

Những người làm theo kiểu 5 triệu, 2,5 triệu sẽ nghĩ gì về những người làm theo kiểu 10 triệu và 15 triệu? Đồ điên! Ngu! Không hiểu nổi!… Còn những người làm theo kiểu 10 triệu và 15 triệu sẽ nghĩ gì về những người làm theo kiểu 5 triệu, 2,5 triệu? Có lẽ họ sẽ không nghĩ gì nhiều, không coi thường, cũng không thương hại, có lẽ họ chỉ thầm tự hào về mình thôi. Bởi lẽ, có khi ngày trước mình cũng the. Mình chỉ may mắn là nhân ra một số điều sớm hon những người kia một chút, và nhờ đó, thái độ sống và làm của mình cũng khác đi.

Như người ta thường nói “chim sẻ thì không thể hiểu được bụng đại bàng”. Nhưng “đại bàng” thì lại hoàn toàn có thể hiểu được bụng của “chim sẻ”, vì trước khi trở thành “đại bàng” thì đã từng là “chim sẻ”, thâm chí trước khi thành “chim sẻ” thì đã từng là “ruồi muỗi”. Khi đó, không chỉ hiểu được “chim sẻ” mà có khi còn nhìn thấu nhân gian.

Steve Jobs từng chia sẻ: “Stay Hungry! Stay Foolish Stay Hungry (Hãy cứ khát khao) thì có vẻ dễ hiểu và dễ hình dung, nhưng Stay Foolish (Hãy cứ dại khờ) thì quả là không dễ hiểu chút nào. Nói rõ ràng hơn, chỉ khi ta “ngu ngu” một tí để dấn thân, để đam mê, để quên mình cho những việc mà mình làm, cho những mục tiêu ý nghĩa hay những lý tưởng cao cả thì mới có cơ hội tìm ra mình và đạt tới những thành tựu to lớn, và ngược lại, neu ta cứ quá toan tính thiệt hơn với những thứ nhỏ lẻ, những điều lợi thiệt trước mắt thì khó mà tựu thành được điều gì đáng kể.

Trong những loại người nói trên, cơ hội sẽ đen với ai nhiều nhất? Chắc hẳn,
những cơ hội tốt nhất sẽ đen với loại người làm theo kiểu 15 triệu, những cơ hội nào người 15 triệu chê thì sẽ lọt vào tay những người làm theo kiểu 10 triệu. Còn sống như những người làm theo kiểu 5 triệu, 2,5 triệu thì rất khó để có cơ hội nào đáng giá và tử tế dành cho mình.

(iii) Làm ra chính mình

Từ nhân thức đen hành động bao giờ cũng có khoảng cách. Cuộc đấu tranh giữa “ta” (con người bản năng) và “mình” (con người lương tri) là một cuộc đấu tranh vô hình và âm thầm nhưng không kém phần giằng xé và khốc liệt so với bất kỳ cuộc đấu tranh hữu hình nào khác mà chúng ta từng biết. Tìm ra chính mình và làm ra chính mình là một hành trình khó khăn và cũng rất dễ bị ngộ nhân. Chẳng hạn, hãy thử tưởng tượng bạn đang giữ một vị trí quản lý thu mua vật tư của một công ty. Hôm nay, có một đối tác lại đưa cho bạn một “phong bì” để mong bạn tìm cách gạt các đối thủ khác để giúp họ thắng một hợp đồng (vì sản phẩm của họ rất tệ về chất lượng so với những đối thủ khác cùng đấu thầu), bạn có nhận hay không?

“Không, tôi sẽ từ chối, vì tôi muốn là một con người trung thực và trong sạch, đặc biệt là tôi không muốn làm hại công ty mình vì việc chọn đầu vào kém chất lượng”. Trong hoàn cảnh bình thường, chắc không khó để thốt lên câu nói đó. Nhưng liệu quyết định của bạn có thay đổi trong những hoàn cảnh sau:

(1) Chồng / vợ bạn gọi điện thoại và cho bạn hay rằng con bạn đang bị bệnh, cần một khoản tiền để chữa bệnh cho con;

(2) Chồng / vợ bạn gọi điện thoại và cho bạn hay rằng con bạn đang bị bệnh, cần một khoản tiền để chữa bệnh cho con. Đồng thời, nhà cung cấp cũng nài nỉ bạn hãy giúp họ vì nếu không thắng được hợp đồng này, công ty họ sẽ đứng bên bờ vực phá sản;

(3) Chồng / vợ bạn gọi điện thoại và cho bạn hay rằng con bạn đang bị bệnh, cần một khoản tiền để chữa bệnh cho con. Đồng thời, nhà cung cấp cũng nài nỉ bạn hãy giúp họ vì nếu không thắng được hợp đồng này, công ty họ sẽ đứng bên bờ vực phá sản. Và khả năng có ai biết được việc bạn nhận số tiền này gần như bằng không.

Nếu như bạn cảm thấy lựa chọn của mình bị lung lay, hoặc phải “gồng” lên với lựa chọn của mình, có thể hiểu rằng bạn vẫn đang còn trong quá trình tranh đấu giữa “ta” và “mình”. Khi chưa có chính mình, việc ta dễ bị lung lạc và thay đổi, nay thế này mai thế khác là điều rất hay xảy ra. Còn với người đã làm ra được mình rồi, họ thường sẽ lựa chọn một cách nhẹ nhàng và nhất quán. Họ sẵn lòng làm điều tốt ngay cả khi không có ai biết và không được ai ghi nhận, cũng như không làm điều xấu ngay cả khi không có ai khác biết được và nếu có ai đó biết được thì cũng chẳng sao.

Samuel Smile từng nói: “Gieo hành động gặt thói quen, gieo thói quen gặt bản tỉnh, gieo bản tỉnh gặt số phận”. Nghĩa là, cần bắt đầu từ những hành động nhỏ và biến nó thành thói quen của mình, cho đến khi thói quen ấy trở thành giá trị, là bản tính của mình.

Nếu được như vậy, “ta ” bản năng sẽ phục tùng “mình ” lương tri; có những thứ mà “ta” rất không muốn làm nhưng “mình” thôi thúc “ta” phải hành động; có những thứ mà “ta” rất muốn hành động nhưng “mình” lại không cho phép làm; khi đó “mình” vừa là “chân ga”, vừa là “chân thắng” để dẫn dắt và kiểm soát đời ta.

(iv) Sống với chính mình

Có lẽ, khó có niềm hạnh phúc nào lớn bằng niềm hạnh phúc được sống đúng với con người mình. Như Gandhi từng nói: “Hạnh phúc là khi những gì bạn nghĩ, bạn nói và bạn làm nhất quán và hòa quyện với nhau”.

Có ba cách định nghĩa về hạnh phúc khá phổ biến sau đây:
• Nhóm 1: Hạnh phúc khi cố được danh lợi, tiền tài, địa vị, danh vọng.
• Nhóm 2: Hạnh phúc khi cố được sự kính trọng, thương yêu, quý mến của mọi người.
• Nhóm 3: Hạnh phúc khi trở thành một con người tự do / tự trị (được là chính mình, nhưng vẫn có cuộc sống đủ đầy và không trái với pháp lý nhà nước hay đạo lý xã hội).

Nếu khi đi làm cứ cố gắng làm cho “ra người” (cấp độ 3) và làm cho “ra việc” (cấp độ 2) thì nhất định sẽ “ra tiền” (cấp độ 1). Nói cách khác, đối với những con người tự do/ tự trị thì “làm cho ra người” mới là mục đích thật sự khi làm việc, còn cấp độ 2 (tình cảm, sự quý trọng) và cấp độ 1 (tiền bạc, quyền lợi, danh phận…) chỉ là hệ quả tất yếu mà họ sẽ nhận được.

(v) Giữ được chính mình

Thực sự, trong một thế giới ngày càng trở nên phức tạp với đầy những bất ổn, việc làm sao để “giữ được chính mình” đang là một trăn trở không hề nhỏ của không ít người. Làm sao để trung thành với những giá trị mà mình đã lựa chọn, làm sao để không phản bội chính mình? Chắc chắn đó là điều không dễ, nếu không muốn nói là rất khó. Khó đến mức để tồn tại, nhiều người đã phải chấp nhận thỏa hiệp. Nhưng câu hỏi đặt ra là: thỏa hiệp đến mức nào để mình vẫn còn là mình?

Vì trong tất cả các tội, có lẽ phản bội chỉnh mình là tội nặng nhất. Và trong tất cả các đánh mất, khó có đánh mất nào lớn bằng đánh mất chỉnh mình!

Khi có “túi văn hóa” tức là sẽ có được “chính mình”, có được “con người bên trong” của mình, có được “chân thắng và chân ga” ở bên trong mình. Nhưng “túi văn hóa” mà thiếu “túi chuyên môn” (tài năng trong một công việc hay nghề nghiệp nào đó) thì dù có muốn cũng rất khó có thể làm con người tự do. Vì khi ta bị hạn chế về chuyên môn hay hạn chế về năng lực làm việc thì sẽ không có nhiều lựa chọn trong công việc, vây tự do cũng ít đi, và khả năng giữ được mình cũng khó hơn. Như vây trở thành một chuyên gia ưu tú trong một công việc hay một nghề nghiệp nào đó cũng là cách để mình có thể trở thành một con người tự do.

Tuy nhiên, trong nhiều trường hợp, người ta cũng có những cách khác và sẵn sàng hy sinh nhiều thứ để có thể thoát khỏi tình trạng “đánh mất mình”. Chẳng hạn, Abraham Lincoln, từng làm luât sự trước khi trở thành tổng thống Mỹ, từng viết về nghề của mình: “Hãy quyết tâm sổng chân thật trong mọi sự; nếu bạn thấy mình không thể trở thành một luật sư trung thực, thì hãy cổ gắng sổng trung thực mà không cần phải làm luật sư”.

PHẦN II: LÀM DÂN

Hiến định, Luật định và Mặc định

Quyền hiến định là những quyền do Hiến pháp quy định, quyền luật định là
những quyền do luậtphápquy định. Còn quyền mặc định tức là những quyền tự nhiên, hiển nhiên, do tạo hóa ban cho con người khi sinh ra.

Nhân dân có quyền mặc định, nhưng nhà nước thì không. Vì mọi quyền lực nhà nước đều thuộc về nhân dân và từ nhân dân mà ra. Và nhân dân sẽ tạo ra nhà nước là để nhà nước phục vụ mình, bảo vệ các quyền của mình, nhất là quyền mặc định của mình.

Voltaire từng có một câu nói rất nổi tiếng: “Tôi không đồng tình với những gì bạn nói, nhưng tôi sẵn sàng chết để bảo vệ quyền được nói của bạn”. Tổng thống Mỹ Obama cũng đã nói: “Là Tổng thống của Hoa Kỳ và Tổng tư lệnh của quân đội, tôi chấp nhân rằng mọi người sẽ réo tên tôi như những thứ xấu xa mỗi ngày – và tôi sẽ luôn luôn bảo vệ quyền để họ làm như vây”.

Như vây, ta có thể thấy rằng, chỉ có những chính quyền nào sợ chân lý và sự thât thì mới phải sợ tự do ngôn luân và tự do học thuật. Và chỉ có những chính quyền dối trá và bịp bợm thì mới phải sợ chân lý và sự thât.

“Nô dân”, “thần dân” và “công dân”

Một công dân đúng nghĩa có sự hiểu biết sâu sắc về con người tự do/ tự trị, về hiện trạng xã hội mình đang sống, cũng như biết rằng xã hội đó nên được quản trị như thế nào thì tốt và cùng tham gia xây dựng bộ máy quản trị đó từ vai trò cá nhân và trong cuộc sống hàng ngày của mình. Trái lại, một nô dân hay thần dân sẽ không để ý, hay thâm chí là không thèm quan tâm đến những vấn đề này. Anh ta xem “xã hội tốt đẹp” là việc của ai đó chứ không liên quan đến mình.

“Dân trí”, “dân quyền” và “dân sinh”

Không thể có “dân sinh” hạnh phúc, nếu không có “dân quyền” tự do; cũng như không thể có “dân quyền” tự do nếu không có “dân trí” khai phóng. Do vây, con đường mà các quốc gia chưa thịnh vượng hay chưa văn minh nên chọn đi để có thể trở thành quốc gia thịnh vượng và văn minh chỉ có thể là con đường: “Dân trí, dân quyền và dân sinh”. Có “dân trí” thì sẽ có “dân quyền” và “dân sinh”. Tất cả phải bắt đầu từ dân trí; mà dân trí của mỗi người thì bắt đầu từ sự học khai phóng của chính bản thân mình.

PHẦN III: LÀM VIỆC

Rất hiếm ai có một cuộc sống hạnh phúc mà lại không hạnh phúc với việc mình làm. Nếu như “đạo sống” (làm người) là những giá trị mà ta lựa chọn cho cuộc đời của mình thì “đạo nghề” (làm việc) chính là lý tưởng nghề nghiệp của công việc mà ta làm. Chẳng hạn, ta thích trở thành cảnh sát giao thông vì ta yêu sự bình yên của phố phường, hay là vì ta thích “núp lùm” để thổi phạt? Ta muốn trở thành người dạy học là vì ta yêu con người, yêu sự phát triển mỗi ngày của đứa trẻ hay yêu thứ quyền lực mà ta có thể thị uy với nó? Ta chọn nghề nấu ăn vì đó cũng là một nghệ thuật và ta muốn nhìn thấy niềm vui trên khuôn mặt thực khách khi họ được thưởng thức một món ăn ngon, hay vì muốn kiếm lợi từ việc chế lại những thực phẩm kém an toàn?…

Nói cách khác, “đạo nghề” chính là “đạo sống” trong công việc. Làm việc mà không có lý tưởng nghề nghiệp cũng giống như sống mà không có mục đích. Rồi chúng ta cũng nhìn thấy cả những con người mang danh là làm nghề mà rốt cuộc những việc họ làm lại chệch rất xa khỏi sứ mệnh hay cái đạo của nghề đó: Bác sĩ lẽ ra phải chữa bệnh cứu người thì lại “làm tiền”, vòi vĩnh bệnh nhân, mặc cả với cả mạng sống của người bệnh. Cô giáo lẽ ra phải là một điểm tựa thì lại là nỗi sợ hãi của học trò. Không ít cảnh sát không phải là những người thực thi pháp luật mà là “hung thần” trong mắt người dân. Dường như còn quá ít người làm “đúng việc” của mình.

Có thể bắt đầu bang hai câu hỏi:
• Mình có đang hiểu đúng và làm tốt sứ mệnh của nghề / của việc không?
• Việc mà mình chọn làm có đúng với con người của mình không?
Chưong này sẽ nêu ra chân dung một số nghề dưới hình thức các “cặp đối ngẫu” để độc giả có thêm những góc nhìn, những đối sánh cần thiết, cũng như tự mình chiêm nghiệm ra đâu là cái “đạo” của nghề đó

Quản trị hay cai trị?

Hiểu một cách nôm na, “quản trị ” hay “cai trị” đều là quản lỷ, điều hành. Nhưng nếu nhà lãnh đạo làm điều đó chủ yếu bằng quyền lực và áp đặt thì gọi là “cai trị”; còn bằng năng lực và tự do thì gọi là “quản trị”.

Thực tế cho thấy mọi biện pháp cai trị, cho dù bằng mệnh lệnh, quy định hay bằng kiểm tra, kiểm soát hoặc thâm chí gây sức ép, đe dọa, đều chỉ có giá trị nhất thời, bởi cách làm đó thường tạo ra một lớp “thần dân” chỉ biet làm việc theo mệnh lệnh, bằng mặt nhưng không bằng lòng. Ngược lại, một nhà lãnh đạo có năng lực quản trị giỏi sẽ có khả năng “khiến cho người khác muốn làm điều gì đó mà bạn muốn anh ta làm bởi vì chỉnh anh ta cũng muốn làm điều đó” (Dwight Eisenhower)

Một nhà lãnh đạo đích thực sẽ biết cách tìm ra “tiếng nói” của riêng mình trong mọi chuyện và đồng thời giúp cho mỗi thành viên trong đội ngũ của mình tìm ra “tieng nói của họ, tìm ra thôi thúc của họ, và những tieng nói, thội thúc này sẽ được hòa quyện với nhau một cách tự nhiên trong các mục đích chung.

Có thể đúc kết công việc của nhà lãnh đạo thành một “công thức” kiểu như sau: [Lãnh đạo = (Chiến lược + Đội ngũ)]; trong đó [Đội ngũ = (Con người + Hệ thống + Văn hóa)]. Nhà lãnh đạo luôn có hai công việc hệ trọng bâc nhất, đó là: Hoạch định chiến lược và kiến tạo đội ngũ để hiện thực hóa chiến lược đó (hay có thể nói nôm na là “tìm đường’ và “dụng nhân ”).

Một lãnh đạo tồi thường chỉ quan tâm đến chức vụ, quyền lực, bổng lộc mà anh ta kiếm được làm gì.

Một lãnh đạo giỏi sẽ quan tâm nhiều đến công việc (làm thế nào để làm tốt công việc lãnh đạo của mình), đến năng lực (mình cần có những năng lực gì để làm tốt việc đó), đến sự học (mình cần học gì để có được những năng lực đó).

Một lãnh đạo lớn bên cạnh những điều mà một lãnh đạo giỏi quan tâm thì còn quan tâm đến uy tín (đánh giá bên ngoài) và phẩm giá (những giá trị bên trong) của bản thân mình.

Còn với một lãnh đạo vĩ đại, không phải đại vị, quyền lợi hay được người khác công nhân, mà là niềm hạnh phúc lớn lao ở bên trong khi được cống hiến, được giải quyết một vấn đề nào đó cho xã hội của mình mới là động lực thôi thúc nhất.

Tuy nhiên, công việc của nhà lãnh đạo đúng nghĩa không phải là trở thành vĩ đại hay trở thành người hùng, mà là tạo ra người hùng, không phải là duy trì đám đông mà là kiến tạo đội ngũ. Như một câu châm ngôn đã nói rằng:
“Người tài có thể dễ dàng rời bỏ một ông sếp, nhưng khó mà rời bỏ một nhà lãnh đạo.

Người tài có thể dễ dàng rời bỏ một công việc, nhưng khó mà rời bỏ một sứ mệnh.

Người tài có thể dễ dàng rời bỏ một tổ chức, nhưng khó mà rời bỏ một đội ngũ/ ê kíp”

Điều đó có nghĩa là: Nếu một nhà lãnh đạo trông giống một ông sếp hơn là một người dẫn đường, quanh mình có một đám đông hơn là một đội ngũ, và không thấy một ý nghĩa nào trong những việc mình đang làm, rất có thể người đó đang “cai trị” hơn là “quản trị”!

Doanh nhân, trọc phú hay con buôn

Có ba cách kiếm tiền, tùy theo cách nào mà ta có thể phân biệt các nhóm người trong giới làm ăn:
• Kiếm bằng cách mang (mang lại một giá trị cho người khác).
• Kiếm bằng cách gây (gây hại cho người khác).
• Kiếm bằng cách vừa mang, vừa gây (vừa mang lại giá trị cho người này, lại vừa gây hại cho người kia).

Và đó cũng chính là điều làm nên sự khác biệt giữa ba nhóm người: doanh nhân, trọc phú và con buôn. Trọc phú và con buôn đều giống nhau ở chỗ kiếm được tiền bằng cách lừa ai đó hoặc hại ai đó, chỉ khác nhau về quy mô (con buôn thì quy mô nhỏ, trọc phú thì quy mô lớn). Còn doanh nhân thì không lừa ai, không hại ai, mà kiếm tiền bằng cách dùng sản phẩm hay dịch vụ của mình để đáp ứng một nhu cầu của khách hàng hay để giải quyết một vấn đề của xã hội, và họ luôn xem sứ mệnh của mình là không ngừng nâng cao đời sống con người và thúc đẩy xã hội phát triển bằng những sản phẩm dịch vụ tốt nhất.

Chẳng hạn, bà bán trái cây dạo cũng có thể là doanh nhân (nếu bán trái cây tử tế, không có thuốc trừ sâu, không phun hóa chất để bảo quản trái cây…), cũng có thể là con buôn (nếu trái cây mua từ những nguồn độc hại, bảo quản bằng hóa chất.)

Có ba cấp độ hạnh phúc trong công việc của một doanh nhân như sau:
• Cấp độ 1: Hạnh phúc khi kiếm được tiền (vì tiền là mục đích của kinh doanh).
• Cấp độ 2: Hạnh phúc khi kiếm được tiền, có uy tín và được mọi người quý trọng (vì những cống hiến mà mình đã mang lại cho mọi người).
• Cấp độ 3: Hạnh phúc khi kiếm được tiền, có uy tín và được mọi người quý trọng, và đồng thời sống đúng với “đạo sống” của mình, sống đúng với đam mê và tình yêu của mình trong công việc.

Như vây, một doanh nhân sẽ hạnh phúc trọn vẹn nhất, viên mãn nhất khi mà tiền bạc, uy tín, quỷ trọng, giá trị và đam mê đều thống nhất và hòa quyện với nhau trong công việc kinh doanh của mình.

Ngoài ra, không chỉ chuyện kiếm tiền, mà cách tiêu tiền của một người cũng quyết định học là doanh nhân, trọc phú hay con buôn. Có khi cách ta dùng tiền không trái luât, nhưng lại có thể trái đạo. Chẳng hạn, tôi hoàn toàn có quyền được sống xa hoa giữa một ngôi làng nghèo đói, về mặt pháp lý tôi không sai nhưng nếu nói về đạo lý hay đạo sống thì liệu tôi có thể thấy hạnh phúc, vui sướng không khi quanh nhà mình, ngay trước mặt mình đều là những cảnh đời khốn khổ. Một người có văn hóa, có lòng trắc ẩn thì khó có thể thản nhiên hưởng thụ xa hoa ngay trước những nỗi khổ của đồng loại quanh mình như thế được!

Trí thức hay trí nô?

Trí thức là người có trí và luôn dùng cái trí của mình để góp phần thức tỉnh xã hội nhằm hướng mọi người đến cái đúng và cái đẹp.

Nếu ai đó “có trí” (sự hiểu biết) nhưng lại “không thức” (không thức tỉnh xã hội) mà để cho xã hội “ngủ” thì bị gọi là “trí ngủ”. Nếu ai đó thích làm cái việc của người “đánh thức xã hội” nhưng lại “thiểu trí”, “lệch trí” hay “vô trí” thì gọi là “trí dỏm” (cũng có học hàm, học vị nhưng đầu óc lại trống rỗng, hoặc cũng có chút hiểu biết nhưng hiểu biết ấy lại thể hiện sự lệch lạc và ấu trĩ). Và nếu ai đó “có trí”, “có thức”, nhưng “thiếu tâm” (thiếu động cơ trong sáng) thì gọi là “trí gian” (gian manh, xu thời, cơ hội). Cả hai loại “trí dỏm” và “trí gian” đều là “ngụy trí thức”, còn “trí ngủ” là “trí thức vô trách nhiệm”. Và có thể gọi chung nhóm này bằng một cái tên là “trí nô” (nô lệ cho bằng cấp, tiền bạc, quyền lực, danh vọng và những động cơ không trong sáng).

Có thể hình dung ba điều kiện để hình thành một con người “trí thức”, đó là: (1) “sự hiểu biết” (có trí); (2) “thức tỉnh xã hội”; và (3) “vì mục đích cao quý” (hướng đến cái đúng và cái đẹp, hướng xã hội đến cái chân – thiện – mỹ). Hay nói một cách nôm na, trí thức là người “có trí”, “có thức” và “có tâm”; hoặc nói văn vẻ hơn, trí thức là một người có hiểu biết sâu sắc, là một con người tự do và là một công dân có trách nhiệm.

Cùng với trách nhiệm “thức tỉnh xã hội” thì trí thức cũng có một trách nhiệm với bản thân là liên tục “phản tỉnh chính mình”.

Trong những xã hội mà sự bất thường của sự việc, sự vô minh của cái đầu, vô cảm của trái tim đang bao trùm thì trách nhiệm của người trí thức, của những người có hiểu biết còn nặng nề horn. Nhưng, đã là người có hiểu biết thì không thể không làm gì cả, bằng cách này hay cách khác, dù nhỏ bé hay lớn lao, dù ồn ào hay lặng lẽ.

Sử gia hay sử nô?

Thứ phân biệt “sử gia” hay “sử nô”, chính là sự thật. Lịch sử là sự thật của quá khứ. Sự thật có phải là thứ mà họ yêu quý nhất, coi trọng nhất trong việc làm nghề của mình không? Họ có khát khao đi tìm sự thật không, hay vì khát khao những thứ khác mà sẵn sàng bẻ cong ngòi bút, phản bội lại lý tưởng của nghề (đạo nghề), của mình (đạo sống).

Nhà báo hay bồi bút/ Nhà văn hay văn nô?

Nghề báo là một nghề đặc biệt. Đặc biệt, bởi nghề này và giới này được xem là “quyền lực thứ tứ” (cùng với quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp) trong đời sống xã hội. Nhà báo nổi tiếng người Mỹ Hunter Thompson từng tâm sự: “Sự thật tuyệt đổi là món hàng vô cùng hiếm và vô cùng nguy hiểm trong môi trường nghề báo”. Hiếm, bởi vì các thế lực trong xã hội luôn tìm cách tác động đến báo chí để “định hướng sự thật” theo cách mình muốn. Nguy hiểm, bởi hành trình tìm thấy sự thật và phơi bày sự thật đòi hỏi người làm báo không chỉ nỗ lực dấn thân, ý chí chiến đấu mà có khi là cả sinh mạng của họ.

Với một nghề mà quyền lực trong tay không nhỏ mà những mối hiểm nguy, rủi ro nếu làm “đúng việc” lại quá lớn như vậy, rủi ro nếu làm “đúng việc” lại quá lớn như vậy, tìm thấy chính mình đã khó mà giữ được chính mình lại càng khó hơn!

Câu chuyện “đánh mất mình” của người làm báo từng được khắc họa đậm nét trong bộ phim kinh điển về nghề báo có tên là Citizen Kane. Bộ phim thường xuyên dẫn đầu các cuộc bình chọn phim hay nhất mọi thời đại này kể về cuộc đời của Charles Foster Kane – ông trùm báo chí Mỹ. Kane bước chân vào nghề báo với đầy ắp đam mê và những lý tưởng tốt đẹp. Ông xông xáo trên mọi mặt trận để chiến đấu cho lý tưởng của mình, bất chấp những thiệt hại mà nó gây ra cho bản thân.

Nhưng rồi cũng chính thứ quyền lực mà Kane có được khi lên đến đỉnh vinh quang của nghề báo và trở thành một trong những người giàu nhất nước Mỹ đã kéo ông trượt xa khỏi lý tưởng mà ông đã chọn lựa. Lời tâm sự của Kane trong bộ phim: “Nểu tôi không giàu như vây, có thể tôi đã là một con người vĩ đại” đã khiến không ít người phải suy nghĩ.

Nếu như đối lập với một nhà báo chân chính là một “bồi bút”, thì đối lập với một nhà văn chân chính là “văn nô” – tức một người sẵn sàng biến mình thành nô lệ cho một “ông chủ” nào đó. Đó có thể là một ông chủ hữu hình, cũng có thể là một ông chủ vô hình như tiền bạc, địa vị, danh tiếng.. .Một khi đã là “văn nô”, người viết văn có thể sẵn sàng tô hồng hoặc bôi đen một điều gì đó, hay viết ra những thứ rẻ tiền dễ dãi chỉ để phục vụ thị hiếu tầm thường của một số người đọc.

Ca sĩ hay thợ hát; Diễn viên hay thợ diễn…

Ca sĩ thị rất khác với thợ hát (hay cái máy biết hát), cũng như diễn viên thì rất khác với thợ diễn (hay cái máy biết diễn), người mẫu thì rất khác với “chân dài”.

Lẽ thường, ai làm nghề ca hát thì công chúng có thể gọi họ là ca sĩ, ai làm nghề đóng phim hay diễn kịch thì người ta gọi họ là diễn viên. Nhưng không phải ai trong số đó cũn làm “đúng việc” của mình, là làm một nghệ sĩ. Vì đã làm nghệ sĩ thì phải làm nghệ thuật, mà làm nghệ thuật hay sáng tạo nghệ thuật là điều không hề dễ dàng. Vì để có khả năng sáng tạo nghệ thuật và trở thành một nghệ sĩ đích thực thì cần phải có năng khiếu, cần phải khổ học, khổ luyện và cần phải đam mê bền bỉ.

Chúng ta thường nhập nhằng giữa “giải trí”, “văn hóa” và “nghệ thuật”. Hiểu một cách nôm na, mục tiêu của hoạt động giải trí thường là đáp ứng thị hiểu của công chúng, còn những người làm nghệ thuật sẽ luôn nỗ lực tạo ra các sản phẩm / tác phẩm nghệ thuật đích thực để nâng tầm con người lên, để góp phần giúp con người đào luyện đời sổng tinh thần của mình, để dẫn dắt thị hiểu của công chúng đến một tầm cao horn chứ không phải là chạy theo một thị hiếu nhất thời nào đó. Còn văn hóakhông chỉ tác động vào tâm hồn, mà còn tác động vào tinh thần, tư tưởng và hệ giá trị của con người.

Việc nâng cao năng lực mỹ cảm (khả năng cảm thụ cái hay, cái đẹp) cho công chúng thường là một việc không hề dễ dàng. “Con người công chúng” nói chung gồm ba phần: thể xác, trí tuệ và tâm hồn. Thể xác được nuôi dưỡng bằng cơm canh thịt cá, trí tuệ được nuôi dưỡng bằng tri thức, khoa học, còn tâm hồn được nuôi dưỡng bằng văn hóa và nghệ thuật. Nhưng oái oăm thay, trong ba phần của con người thì thể xác (phần con) là dễ nuôi nhất cũng như dễ hư nhất, chỉ cần bỏ đói một tí thì nó đã kêu gào lên đòi ăn ngay. Còn trí tuệ và tâm hồn (phần người) thì lại rất “ngoan”, cho thì nó ăn, không cho thì nó nhịn, nhịn lâu ngày thì nó sẽ chết; thậm chí là nó đã chết mà chính chủ nhân nó cũng chẳng hề hay biết.

Điều đó đáng sợ hơn chúng ta nghĩ. Bởi một cái đầu không được khai minh thì sẽ trở nên vô minh, một trái tim không được khai tâm thì sẽ trở nên vô hồn. Khi con người vừa vô minh vừa vô tâm thì sẽ trở nên vô tâm, vô cảm…, mà vô tâm thì rất gần với nhẫn tâm, và đó cũng là nguồn gốc của mọi cái sai, cái xấu và cái ác

Bác sĩ

Quả là “kỳ kỳ” làm sao, khi mà chuyện bất thường (đưa phong bì cho bác sĩ) lại trở thành chuyện bình thường, còn chuyện bình thường (không đưa phong bì) lại trở thành bất thường.

Một sinh viên học y vì yêu sứ mệnh thiêng liêng, cao quý của nghề chắc chắn sẽ trở thành một thầy thuốc rất khác so với một sinh viên quyết định chọn nghề y vì “nghề này ngon, ra trường kiếm được nhiều tiền”. Cũng như một bác sĩ coi sự khỏe mạnh của bệnh nhân là hạnh phúc sẽ có thái độ rất khác với một bác sĩ coi sự khúm núm của bệnh nhân trước uy quyền của mình là hạnh phúc.

PHẦN IV: LÀM GIÁO DỤC

Năm chủ thể trong hệ thống giáo dục: nhà nước, nhà trường, nhà giáo, gia đình và người học. Công cuộc đổi mới giáo dục chỉ có thể thực sự diễn ra khi mỗi chủ thể giáo dục hiểu rõ công việc của mình, đồng thời biếtgiành lấy quyền vốn có của mình và trả lại quyền cho các chủ thể khác.

l. Nhà trường

Nhà trường như một thánh đường thiêng liêng, nhưng “giáo lý” duy nhất được dạy ở đó không khác gì chính là “lương giáo” (lương tri, phẩm giá) và “khoa giáo” (chân lý, khoa học). Tức dạy làm sao, học làm sao để trở thành những người lương thiện, biết hướng đến và sống với chân – thiện – mỹ, biết yêu chuộng lẽ phải, công lý và sự thật.

Nhà trường sẽ khó mà hiện thực hóa được sứ mệnh thiêng liêng của mình nếu không đạt được vị thế cần có sau: (1) Độc lập với quyền lực, chính trị; (2) Độc lập với tiền bạc; (3) Độc lập với tôn giáo. Chỉ khi nhà trường có được cả ba vị thế “độc lập” nói trên thì may ra mới có thể “tự do” (tự do học thuật, tự do đào tạo, tự do nghiên cứu.) và “tự chủ” (tự chủ” về học thuật, tự chủ” về nhân sự, tự chủ” về tuyển sinh, tự chủ” về tài chính.)

2. Nhà giáo

Nhà giáo có thể được chia làm 5 nhóm sau đây:

Thầy bình thường: những người thầy dạy theo cách nếu họ biết được những gì trong lĩnh vực của mình thì sẽ chia sẻ cái biết đó cho học trò của mình. Cách dạy này không có gì đáng chê trách, chỉ có điều, khi thầy “cạn vốn” để chia sẻ thì học sinh rất dễ rơi vào tình trạng bị động, lúng túng vì không biết phải tìm kiếm tri thức ở đâu, bằng cách nào; và khi kiến thức của họ bị lỗi thời thì học sinh cũng không biết làm sao để cập nhật nó.

Thầy giỏi: khác với “thầy bình thường”, cái mà “thầy giỏi” truyền dạy cho học trò không chỉ là kiến thức mà còn là phương pháp học, nói nôm na là “cho cần câu, chứ không chỉ cho con cá. Một học sinh đã nắm được phương pháp học thì ngay cả khi những điều mà các em được dạy không còn phù hợp nữa trong tương lai, các em vẫn dễ dàng tìm được cách để giáo dục tự thân, tự học thêm, tự cập nhật để mình không chỉ luôn mới, mà còn luôn là người tiên phong.

Thầy lớn: điều lớn nhất mà những người thầy này mang lại cho học trò không chỉ là kiến thức hay phương pháp học, mà còn là động cơ học và lòng hiếu tri (niềm khát khao tri thức và sự hiểu biết; “hiếu tri” chứ không “hiếu điểm” hay “hiếu bằng”). Nói cách khác, họ không chỉ cho học trò của mình con cá hay cần câu, mà quan trọng hơn là cho động cơ đi câu.

Cách tốt nhất để giúp người học có động cơ học một điều gì đó, đó là giúp họ hiểu rõ (1) “Tại sao phải học cái đó?” và (2) “Học cái đó để làm gì?”. Và để trả lời được câu hỏi (1) thì cách tốt nhất là giúp người học nhận chân ra con người của mình, nhận chân ra mức độ hiểu biết, sự dốt nát hay sự ngộ nhận của mình về cái đó; để trả lời được câu hỏi (2) thì cách tốt nhất là giúp người học hiểu được lợi ích của việc học cái đó, cũng như sự tai hại, thiệt thòi nếu như không học cái đó.

Thầy khai minh: cũng giống như “thầy lớn” ở khả năng có thể thắp lên và truyền đi niềm khát khao tri thức cho người học. Tuy nhiên, nếu như “thầy lớn” làm điều đó trong phạm vi một lớp học thì “thầy khai minh” có thể làm điều đó trong phạm vi toàn xã hội, khiến cả xã hội thức tỉnh và say mê tìm kiếm tri thức để khai sáng cho bản thân mình, giải phóng con người mình ra khỏi sự vô minh, giáo điều, ấu trĩ.

Và nhóm cuối cùng, những người tuy mang danh “thầy” nhưng thực chất chỉ là “thợ dạy”. Họ là những người dạy như một cái máy, chỉ biết tự động lặp đi lặp lại một bài giảng được lập trình sẵn mà không cần biết nó có mang lại lợi ích gì cho học trò hay không, cũng như không cần để tâm xem học trò có hiểu, có tiếp thu được hay không. Có đôi khi, chính họ cũng chẳng hiểu lắm về điều mình đang dạy.

3. “Nhà mẹ”/ Gia đình

Nếu như nhà nước không được xem giáo dục là công cụ để “nhào nặn” người dân thành thứ “dân” mà mình muốn, thì gia đình (chủ yếu là cha mẹ) cũng không nên “nhào nặn” con mình theo kiểu như vây. Khi cha mẹ thực sự thương con thì sẽ giúp con biết “khai phóng bản thân”, “tìm ra chính mình”, “làm ra chính mình”… chứ không nên biến con mình thành người mà mình muốn, cũng không nên “dùng” con để hiện thực hóa những giấc mơ của mình. Một cha mẹ có hiểu biết và tấm lòng sẽ xem con mình trước hết là một “con người”, sau đó mới là “con mình”. Và “con người” thì luôn to hơn và quan trọng hơn “con mình”.

4. Người học

Chúng ta sẽ tìm được ý nghĩa thực sự của sự học nói chung, cũng như của từng tiết học, khóa học, cấp học, bâc học.. .với hệ thống câu hỏi 2W1H: “Why – Tại sao học (lý do) và For what“ – Học để làm gì?” (mục đích); “What – Học cái gì để đạt được mục tiêu đó?” (nội dung học) và “How – Học như thế nào?” (phương pháp học). Trước tiên phải xác định được cái “Why & For what”, rồi mới đến cái “What” và cái “How”

5. Nhà nước

Nói một cách ngắn gọn, công việc quan trọng nhất của nhà nước là tạo môi trường, tạo điều kiện để các chủ thể khác có thể làm đúng vai trò và phát huy tối đa vai trò của mình trong hệ thống giáo dục. Einstein từng nói: “5V kiểm soát mà một nhà nước áp dụng lên hệ thống giáo dục có thể dẫn đến sự nô lệ hóa của các công dân của nó”.

Do đó, để đổi mới hệ thống giáo dục, việc trước hết cần làm là phải rà soát và trả lại quyền cho các chủ thể để mỗi chủ thể có thể làm đúng việc của mình. Bên cạnh đó, vai trò của nhà nước còn là thắp lên ngọn lửa cho sự học của mỗi người và sự học của cả một dân tộc.

Xem thêm:
Review sách Đàn Ông Sao Hỏa, Đàn Bà Sao Kim
Review sách Rừng Na Uy
Tóm tắt sách Tuần Làm Việc 4 Giờ